- کاخ چهلستون (خِ حِ قَ نی یَ / یِ)
از بناهای باشکوه عهد صفویه. در گزارش های باستان شناسی ج 3 آمده است: عمارت چهلستون به امر شاه عباس دوم در سال 1057 هجری قمری به اتمام رسیده است. شاه عباس دوم از سلاطین با ذوق صفوی و دوستدار عمران و آبادی بوده و به پیروی از جد کبیر خود شاه عباس اول به بنای قصور و احداث باغها و ساختمان پلها اقدام نموده و بسیاری از ابنیۀ تاریخی اصفهان مانندکاخ چهلستون و پل خواجو و ابنیۀ منهدم شدۀ ساحل جنوبی زاینده رود مانند قصور هفت دست و آئینه خانه و نمکدان از ساختمانهای عصر او بوده است. تاریخ اتمام بنای چهلستون مصرع (مبارک ترین بناهای دنیا) است که در پیشانی عمارت مزبور و برفراز دو ستونی که تالار 18 ستون را به ایوان آئینه مربوط میکند مشاهده میشود.
روی عمارت مانند سایر عمارات و کاخهای سلطنتی صفویه به سمت مشرق است، و تا سال 1300 هجری قمری که تزئینات آن خراب نشده بود وضع آن بدین منوال بوده که از بالای سنگهای ازارۀ مرمری منقش که اکنون هم موجود است تا سقف زیبای آئینه و موزائیک که خوش بختانه آنها نیز از دستبرد وتغییر و تبدیل مصون مانده اند، همه دیوارها مانند شاه نشین فعلی که از آئینه و طلاکاری تزئین شده و جزء یکی از قسمتهای اصلی بنای موجود محسوب میشود سرتاسری پوشیده از قابهای بزرگ و کوچک آئینه و نقاشیها و شیشه های رنگین بوده است.
فلاندن نقاش فرانسوی که بهمراهی معمار و باستانشناس فرانسوی کست در سلطنت محمدشاه قاجار به ایران آمده و اصفهان و عمارات تاریخی آن را دیده است، در خصوص عمارت چهلستون پس از توصیف بنا میگوید: خیلی خوشحالم که این عمارت را بدون عیب و خرابی یافتم، باید شکر کرد که جنگها و اغتشاشات بدان آسیب نرسانده است. بنابراین یکصد و پانزده سال قبل که دو قرن تمام از ساختمان عمارت چهلستون در زمان شاه عباس دوم میگذشته عمارت مزبور سالم بوده و هیچگونه خرابی بعمد یا سهو در آن راه نیافته بوده است. عموم درها یکسره از خاتم و بعضیها منقش بنقوش دلربا بوده و پنجره های بالای آنها بسیار زیبا و فریبنده و تماشائی بوده است. ستونها که اکنون عاری از تزئینات است همه از آئینه های ریزۀ لوزی شکل رنگارنگ مستور بوده. و نقاشی ها و مینیاتورهای قسمت های پائین سالن موزۀ فعلی و اطاقهای طرفین ایوان آئینه و اطاق های فوقانی آنها و نقاشیهای دو ایوان شمالی و جنوبی و مینیاتورها که بعداً بوسیلۀ ادارۀ باستانشناسی از زیر قشر گچ خارج شده و بعضیها تعمیر گشته و بعضی دیگر به صورت اصلی نگاهداری شده همه صحیح و سالم و بدون هیچگونه عیب و نقصی جلب توجه سیاحان و تماشاچیان را مینموده و معرف کلک سحرآمیز نقاشان و هنرمندان ایران بوده است.
تا حدود 75 سال پیش نیز که مادام دیولافوا عمارت مزبور را تماشا کرده و شرح آن را در سفرنامۀ خویش نگاشته تزئینات مزبوربحال خود باقی بوده است، ولی از همین زمان و مقارن سال 1300 هجری بوده است که خرابی بسیار در این عمارت و سایر کاخهای صفویه راه یافته و بسیاری از تزئینات نفیس عمارت مزبور مانند آئینه های یکپارچه و درهای خاتم و منقش و پنجره های شگفت انگیز آن به باد تاراج رفته است.
آقای شیخ جابری انصاری درباره تزئینات چهلستون در صفحۀ 346 کتاب خود به نام تاریخ اصفهان و ری و همه جهان (چ طهران 1321) چنین مینویسد: ’خصوصاً آئینۀ چهلستون نما یا جهان نمای دیواربالای سر حوض که چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بوده هرقدر جمعیت از درب ورود چهلستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آئینه بخوبی نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره ای منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز به آئینه های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا...’ (از گزارشهای باستان شناسی ج 3 صص 194- 198)
روی عمارت مانند سایر عمارات و کاخهای سلطنتی صفویه به سمت مشرق است، و تا سال 1300 هجری قمری که تزئینات آن خراب نشده بود وضع آن بدین منوال بوده که از بالای سنگهای ازارۀ مرمری منقش که اکنون هم موجود است تا سقف زیبای آئینه و موزائیک که خوش بختانه آنها نیز از دستبرد وتغییر و تبدیل مصون مانده اند، همه دیوارها مانند شاه نشین فعلی که از آئینه و طلاکاری تزئین شده و جزء یکی از قسمتهای اصلی بنای موجود محسوب میشود سرتاسری پوشیده از قابهای بزرگ و کوچک آئینه و نقاشیها و شیشه های رنگین بوده است.
فلاندن نقاش فرانسوی که بهمراهی معمار و باستانشناس فرانسوی کست در سلطنت محمدشاه قاجار به ایران آمده و اصفهان و عمارات تاریخی آن را دیده است، در خصوص عمارت چهلستون پس از توصیف بنا میگوید: خیلی خوشحالم که این عمارت را بدون عیب و خرابی یافتم، باید شکر کرد که جنگها و اغتشاشات بدان آسیب نرسانده است. بنابراین یکصد و پانزده سال قبل که دو قرن تمام از ساختمان عمارت چهلستون در زمان شاه عباس دوم میگذشته عمارت مزبور سالم بوده و هیچگونه خرابی بعمد یا سهو در آن راه نیافته بوده است. عموم درها یکسره از خاتم و بعضیها منقش بنقوش دلربا بوده و پنجره های بالای آنها بسیار زیبا و فریبنده و تماشائی بوده است. ستونها که اکنون عاری از تزئینات است همه از آئینه های ریزۀ لوزی شکل رنگارنگ مستور بوده. و نقاشی ها و مینیاتورهای قسمت های پائین سالن موزۀ فعلی و اطاقهای طرفین ایوان آئینه و اطاق های فوقانی آنها و نقاشیهای دو ایوان شمالی و جنوبی و مینیاتورها که بعداً بوسیلۀ ادارۀ باستانشناسی از زیر قشر گچ خارج شده و بعضیها تعمیر گشته و بعضی دیگر به صورت اصلی نگاهداری شده همه صحیح و سالم و بدون هیچگونه عیب و نقصی جلب توجه سیاحان و تماشاچیان را مینموده و معرف کلک سحرآمیز نقاشان و هنرمندان ایران بوده است.
تا حدود 75 سال پیش نیز که مادام دیولافوا عمارت مزبور را تماشا کرده و شرح آن را در سفرنامۀ خویش نگاشته تزئینات مزبوربحال خود باقی بوده است، ولی از همین زمان و مقارن سال 1300 هجری بوده است که خرابی بسیار در این عمارت و سایر کاخهای صفویه راه یافته و بسیاری از تزئینات نفیس عمارت مزبور مانند آئینه های یکپارچه و درهای خاتم و منقش و پنجره های شگفت انگیز آن به باد تاراج رفته است.
آقای شیخ جابری انصاری درباره تزئینات چهلستون در صفحۀ 346 کتاب خود به نام تاریخ اصفهان و ری و همه جهان (چ طهران 1321) چنین مینویسد: ’خصوصاً آئینۀ چهلستون نما یا جهان نمای دیواربالای سر حوض که چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بوده هرقدر جمعیت از درب ورود چهلستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آئینه بخوبی نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره ای منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز به آئینه های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا...’ (از گزارشهای باستان شناسی ج 3 صص 194- 198)